نگاهی به اشعار نویافته ابن سینا

در این‌که ابن سینا اشعاری به فارسی سروده باشد، با توجه به منابع گوناگون نسبتاً قدیمی مسلّم است، * پاره‌ای از همان اشعار پراکنده‌ی منسوب به وی را با تلاش در تذکره‌ها، سفینه‌ها و.. می‌توان به دست آورد. البتّه هرچه که به قرون متّأخر نزدیک‌تر می‌شویم، می‌بینیم که بر شمار سروده‌های منسوب به وی فزوده شده است که در انتساب پاره‌ای از آن سروده‌های به بوعلی سینا باید به دیده‌ی تردید نگریست، چون برخی از آن اشعار را در منابع دیگر به شعرای دیگری منسوب شده است.

باری، همان اندک اشعار منسوب و باقی مانده از ابن سینا را استاد سعید نفیسی با بهره‌گیری از تعدادی تذکره و سفینه و… (که البته اغلب آن‌ها از منابع متأخر نقل شده است) در قالب مقاله‌ای (مجله مهر، اردیبهشت ماه ۱۳۱۶، شماره‌ی ۴۸، صص ۱۲۱۱-۱۱۹۹) یکجا گردآوری کردند. همچنین جناب آقای دکتر محمود مدبّری نیز در کتاب ارزشمند «شاعران بی‌دیوان» (صص ۴۷۳-۴۶۹) و البته با تکیه بر اغلب اشعار همان مقاله‌ی مرحوم استاد نفیسی و نیز چند منبعِ دیگر اشعار وی را یکجا آورده‌اند. کسان دیگری نیز در این باره کارهایی انجام داده‌اند که بسی ضعیف‌تر از کار استاد نفیسی است و حرف تازه‌ای نزده‌اند، و ما از آوردن و ذکر آن کارها خودداری کردیم.

آنچه که در ادامه خواهد آمد تعدادی از اشعار نویافته‌ی منسوب به اوست که با تتبّع در منابع نسبتاً کهن به دست آورده‌ایم. منطور ما از نویافته آن دسته از سروده‌هایی است که در مقاله استاد نفیسی و کارهای دیگر نیامده است. البتّه در مواردی اشعاری از ابن سینا را که در اینجا آورده‌ایم در مقاله‌ی استاد نفیسی و کتاب شاعران بی‌دیوان نیز آمده امّا نوعاً منابعی که آن دو نویسنده‌ی ارجمند برای آن دسته اشعار بیان داشته‌اند نوعاً جدید است، حال آنکه مآخذی که ما آن دسته از اشعار را از آن‌ها نقل کرده‌ایم قدیمی‌ترست و تا حدودی با ضبطی متفاوت‌تر و مُوَجِّه‌تر.

برخی با توجه به این مطلب که اشعار منسوب به ابن سینا در تذکره‌ها و منابع متأخّر آمده است در صحّت آن انتساب‌ها به شک افتاده‌اند؛ استاد شادروان محمد خوانساری در این‌باره نوشته‌اند: «در تذکره‌ها اشعاری به عربی و فارسی از شیخ نقل شده است که جز «قصیده‌ی عینیّه‌ی »۱ که بسیار مشهور است و در کتب معتبر آمده، نسبت سایر اشعار به شیخ مورد تردید است و همگی تن‌ها در کتب متأخّران دیده می‌شود» (خوانساری، ۱۳۸۴: ج ۱/۱۵۹)، در حاشیه‌ی سخن استاد خوانساری این نکته را باید بیافزاییم که البته در کتاب‌های کهن اشعاری به فارسی و عربی به نام ابن سینا آمده است، برای نمونه در کتاب مستطاب «طرائف الطُرَّف» حارثی مشهور به بارع بغدادی (۴۴۳-۵۲۴ ق) و بدائع المُلَح خوارزمی (۵۵۵-۶۱۷ ق) چند بیت عربی به نام ابن سینا آمده است که حاکی از رواج و شهرت اشعار وی در آن زمان‌ها بوده است (حارثی، ۱۴۱۸: ۳۴؛ خوارزمی، ۱۳۸۲: ۱۳۱).

درباره‌ی اشعار فارسی وی نیز باید گفت که ما در کتاب‌های قرن هفتم و بعد از آن اشعاری به نام ابن سینا می‌بینیم، کتاب‌هایی همچون نزهت المجالس شروانی و مجموعه‌ی رسائل عربی مورَّخ ۶۹۲ ق و.. که تقریباً می‌توان اطمینان یافت که بوعلی سروده‌هایی به فارسی داشته است و شاید تمام آن‌ها به دست ما نرسیده باشد.

ناگفته نماند که استاد صفا نوشته‌اند: «مجموعه‌ای از اشعار پارسی ابن سینا مورخ به تاریخ ۹۹۴ هجری در کتابخانه ولی‌الدّین استانبول موجود است» (صفا، ۱۳۷۸: ج ۱/۳۰۷) امّا متأسّفانه فعلاً عکسی از نسخه مذکور را به دست نیاورده‌ایم. به هر روی، در این مجال در حدّ توانایی خویش با تحقیق در تعدادی از جُنگ‌ها و سفینه‌های نسبتاً کهن اشعاری به نام ابو علی سینا یافته‌ایم که در ذیل خواهد آمد. ضمناً اگر آن سروده‌ها به کسان دیگری نیز نسبت داده شده باشد و ما در منابع دیده باشیم، یادآور خواهیم شد.

اینک سروده‌های فارسی وی:

نزهت المجالس، سده‌ی هفتم

یک رباعی در آنجا به نام ابن سینا آمده که با توجه به قدمت این اثر وجود این رباعی در آنجا بسیار مغتنم است:

-ای در دو نفس عمر تو افزاینده / بادی‌ست نَفَس شونده و آینده

بر باد نهاده‌ای بنای همه عمر / بر باد کجا بُوَد بنا پاینده (شروانی، ۱۳۷۵: ۱۵۱)

جُنگ ۹۰۰ مجلس، سده‌ی هشتم و یا اواخر سده‌ی هفتم:

بنابر گفته برخی محقّقان این جُنگ می‌بایست متعلّق به قرن هفتم باشد (نفیسی، ۱۳۳۵: ۷۶) و یا اینکه از قرن هشتم متأخّرتر نیست (میر افضلی، ۱۳۸۲: ۱۱۱)، رباعی ذیل در آنجا به نام ابن سینا آمده است:

-ای قادر بی‌تحیّر بی‌ثانی / ما را به عقوبت به چه می‌ترسانی
چون نیست به دست هیچ کس می‌دانی / در کار تو غیر عجز و سرگردانی (ص ۵۰۹)

الأقطاب القطبیّه‌ی (البلغه فی الحکمه‌ی)، سده‌ی هفتم

این کتاب از عبدالقادر بن حمزه‌ی بن یاقوت اهری از دانشمندان آذربایجان در سده‌ی هفتم هجری است. در صفحه‌ی پایانی نسخه‌ی مورَّخ ۶۶۶ یک رباعی اینچنین به نام ابن سینا آمده است:

بر پشت من از زمانه نو می‌آید / جان عزم رحیل کرد گفتم که برو

بر من همه کار نانِکو می‌آید / گفتا چکنم خانه فرو می‌آید

ریاض تاج الدین احمد وزیر، سده‌ی هشتم:

درباره‌ی مشخصات این بیاض چنین نوشته‌اند: «در سال ۷۸۲ هجری قمری، تاج الدین احمد وزیر که هویّتش برای ما نامعلوم است، از دانشمندان زمان خود خواست که برای او یادداشت‌هایی به خطّ و سلیقه‌ی خود به یادگار بنویسند. هفتاد تن دعوت او را اجابت گفتند و در موضوعات مختلف به نظم و نثر و به فارسی و عربی در بیاض تاج الدین یادداشت‌هایی قلمی کردند..» (میرافضلی، ۱۳۸۲: ۱۱۵)، چند بیتی به نام ابن سینا در آنجا هست که در ذیل خواهد آمد

- در پرده سخن نیست که معلوم نشد / کم ماند ز اسرار که مفهوم نشد
در معرفتت چو نیک فکری کردم / معلومم شد که هیچ معلوم نشد (۱۴۲۳: ج ۲/ ۱۴۴)

ناگفته نماند که این رباعی در نزهت المجالس (شروانی، ۱۳۷۵: ۱۴۶) به نام «خیام» آمده است.

-کو دل که بداند نفسی اَسرارش / کو گوش که بشنود دمی گفتارش
معشوق جمال می‌نماید شب و روز / کو دیده که تا برخورَد از دیدارش (تاج‌الدّین احمد وزیر، ۱۴۲۳: ج ۲/ ۱۴۵)

روضه‌ی النّاظر، سده‌ی هشتم:

این مجموعه با ارزش حاوی اشعاری به فارسی و عربی می‌باشد و در سده‌ی هشتم نگاشته شده است، سروده‌هایی از ابن سینا در آنجا آمده است که در ذیل می‌بینید:

-غنای روح بود باده‌ی رحقیق، الحق / که رنگ او کند از دور رنگ گُل را دق
به رنگ، زنگ زداید ز جان اندهگین / همای گردد اگر جرعه‌ای بنوشد بق (گ ۲۴۱)

این دو بیت به همراه دو بیت زیر ظاهراً جز یک قطعه شعر واحدی باشد:

- به طعم تلخ چو پندِ پدر ولیک مفید / به نزد جاهل باطل، به نزد دانا حق

حلال گشته به احکام شرع بر دانا / حرام گشته به فتویِ شرع بر احمق (جُنگ یحیی توفیق، گ ۴۱؛ جُنگ گنج بخش، گ ۵۱)

در مقاله‌ی استاد نفیسی (۱۳۱۶: ۱۲۰۵) و نیز شاعران بی‌دیوان (۱۳۷۰: ۴۷۱) چهار بیت بالا به همراه سه بیت دیگر از منابع متأخّری همچون تذکره‌ی آتشکده و تذکره‌ی محمد صادق مشهور به ناظم و نیز فرهنگ سروری (یک بیت) نقل شده است، امّا منابع ما در نقل آن چهار بیت، منابعی از قرن هفتم و هشتم است.

ناگفته نماند که چه‌بسا سه بیت دیگری که در منابع متأخر بر آن چهار بیت افزوده شده است از ابن سینا نباشد، و همان سببی شده است که استاد نفیسی در انتساب آن سروده به ابن سینا تردید کند. استاد نفیسی نوشته است: «در این قطعه نیز تخلّص بوعلی آمده است و بیشتر بدان می‌ماند که کسی که این ابیات را سروده است می‌دانسته که ابوعلی حکیمانه می می‌خورده است و از راه دانش آن را برای مزاج خود سازگار می‌دانسته و برای ثابت کردن مدّعای خود به این نکته متوسّل شده و کلمه‌ی بوعلی درین بیت تخلّص شاعر نیست.» (نفیسی، ۱۳۱۶: ۱۲۰۵)

مخفی نماند که در مجموعه‌ی مورَّخ ۹۵۷ ق مجلس، برگ ۶ اشعار فوق به همراه چند بیت دیگر (درست مانند منابع استاد نفیسی) به نام «ابوعلی سینا» آمده است. جالب توجه اینکه اشعار بالا به این صورت در تاریخ‌نامه‌ی هرات به نام «پسر خطیب گنجه» آمده است:

-غنای روح بود باده‌ی رحقیق به‌حق / که لون او کند از دور رنگِ گُل را دَق
به رنگ، زنگ زداید ز جان اندُهگین / همای گردد اگر جرعه‌ای بیابد بَق

- به طعم تلخ چو پند پدر ولیک مفید / به نزد باطل باطل، به نزد دانا حق

حلال گشته به احکام عقل بر دانا / حرام گشته به فتوی شرع بر احمق (هروی، ۱۳۶۲ ق: ۴۴۹)

ناگفته نماند که چهار بیت بالا با اندک اختلافی در دیوان انوری (۱۳۷۶: ج ۲/۶۶۷) نیز دیده می‌شود!

-زان پیش که از جهان فرومانی فرد / آن کن که نبایدت پشیمانی خَورد
امروز بکن چو می‌توانی کاری / فردا چه کنی چو صبح نتوانی کرد (روضه‌ی النّاظر، گ ۲۴۷)

-اگر دل از غم دنیا جدا توانی کرد / نشاط و عیش به باغِ بقا توانی کرد
و گر برون نهی از منزلِ هوس گامی / نزول در حرم کبریا توانی کرد
و گر به آبِ ریاضت برآوری غسلی / همه کدورت دل را صفا توانی کرد
و لکن این عمل رهروان چالاک است / تو نازنین جهانی کجا توانی کرد (همان، گ ۱۱۶)

بنا بر نقل استاد نفیسی (۱۳۱۶: ۱۲۰۴) این چهار بیت به همراه سه بیت دیگر در کشکول شیخ بهایی و تذکره‌ی محمد صادق مشهور به ناظم تبریزی آمده است. ضبط دو منبع استاد نفیسی چنین است:

-اگر دل از غم دنیا جدا توانی کرد / نشاط عیش به به دار بقا توانی کرد
ز منزلات هوس گر برون نهی گامی / نزول در حرم کبریا توانی کرد
و گر به آب ریاضت برآوری نفسی / همه کدورت دل‌ها صفا توانی داد
و لکن این عمل رهروان چالاک است / تو نازنین جهانی کجا توانی کرد

در ضبط منابع استاد نفیسی بیت دوم پس از بیت سوم آمده است. همچنین استاد نفیسی نوشته است: «در اِسناد این قطعه به ابن سینا شک دارم، تخلّص بوعلی که در بیت آخر آمده است شک را بیشتر می‌کند، آیا ابن سینا خود را به کُنیتِ خویش می‌خوانده است؟» (نفیسی، ۱۳۱۶: ۱۲۰۴).

در جنگ مهدوی (۱۳۸۰: ۴۳۲) سه بیت از ابیات فوق به این صورت به نام ابن سینا آمده است:

ز منزلاتِ هوس گر برون نهی قدمی / نزول در حرم کبریا توانی کرد

وگر به آب ریاضت برآوری غسلی / همه کدورت دل را صفا توانی کرد

ولیکن این عمل رهروان چالاک است / تو نازنین جهانی کجا توانی کرد

با این وجود در جنگ لالا اسماعیل (مورَّخ قرن هشتم) برگ ۱۱۴ ابیات بالا به همراه شش بیت دیگر به «ابوعلی قهستانی» منسوب شده است! والله أعلم بالصواب.

-آن آتش آب‌وش که روح ثانی‌ست / خون‌ست نه خونی چه سبب زندانی‌ست
حقّا که به هر ساله به بند ارزان‌ست / تا مایه‌ی جان چرا بدین ارزانی‌ست! (روضه‌ی النّاظر، گ ۲۵۴)

همچنین این رباعی در جُنگ مهدوی (۱۳۸۰: برگ ۳۴۰) نزهت المَجالس (شروانی، ۱۳۷۵: ۱۸۳) نیز به نام «شیخ ابوعلی سینا» آمده است. مصراع نخست بیت دوم در نزهت المجالس چنین است: «آری همه سال‌ها به درد ارزانی‌ست»

جُنگ مهدوی، مورَّخ ۷۵۳ به بعد

در این جُنگ نفیس سه سروده به نام ابن سینا آمده است، به دو مورد آن پیشتر اشاره کردیم، در این‌جا دو بیت دیگر موجود در جُنگ آورده می‌شود:

ناگه سحری خانه بپردازم و رو / وز دُرج صدف دُر به در اندازم و رو

در دام پدر دست زنم عیسی وار / جامه به کنارِ مادر اندازم و رو (گ ۵۱۰)

جُنگ اسکندر میرزا (مورخ ۸۱۴ - ۸۱۳ ق)

در این جُنگ یک رباعی به نام ابن سینا آمده است، متأسفانه نتوانستم آن را درست بخوانم، امّا برای مزید فایده آن رباعی را از نسخه‌ی عکسی جُنگ مذکور بُرِش دادم تا خوانندگان عزیز در اینجا عین آن را ببینند:

مجموعه‌ی ارزشمند پاریس، سده‌ی نهم:

در این مجموعه چند رباعی به ابوعلی سینا منسوب شده است که در ذیل آورده می‌شود:

-ای ناطق اگر به مرکز جسمانی / حاصل نکنی معرفت یزدانی
فردا که علاقه از میان برخیزد / در ظلمت جهل جاودانی مانی (گ ۴۳۳)

-ای نفس که در بند هوا و هوسی / بشتاب که در حمایت یک نفسی
دنیا مطلب جاه مجو غَرّه مباش / کز دوست برآیی و به دشمن نرسی (گ ۴۳۳)

-از اوج بلند مهر تا مرکز خاک / افلاک بپیمودم و هامون و مَغاک
نفزود چو در وجود من یک خاشاک / دست از همه حیله‌ها فروشستم پاک (گ ۴۳۳)

زین عمر که نیست جز ملالی حاصل / بگذشت و نگشت جز وبالی حاصل
حیفم همه زان است که می‌باید رفت / ناکرده در این جهان کمالی حاصل (گ ۴۳۳)

-جوهرِ می نه به عنصر که به خاصیّتِ طبع / عاقلان را ز زوالِ خِرَد آرَد به طرب

بسط امداد بخارات نسیمِ دَمَوی / حیوان را ز حیات است نه از ماءِ عِنَب (گ ۸۴۶)

-کفر چو منی گزاف و آسان نبُوَد / محکم‌تر از ایمان من ایمان نبُوَد
در شهر چو من یکی وآنگه کافر / پس در همه شهر یک مسلمان نبود (گ ۴۹۱)

این رباعی مشهور همانطور که در مقاله استاد نفیسی (۱۳۱۶: ۱۲۰۸) و کتاب شاعران بی‌دیوان (۱۳۷۰: ۴۷۰) آمده، در منابعی همچون تذکره‌ی هفت اقلیم و مجمع الفُصَحا و تذکره‌ی صبح گُلشن و کشکول شیخ بهایی و.. آمده است. در آن منابع به جای «شهر» در هر بیت دوم «دهر» آمده است. باری، مجموعه‌ی پاریس از منابع مورد استفاده نفیسی و مدبّری کهن‌تر است. البتّه همین رباعی در مجموعه‌ی رسائل عربی مورَّخ ۶۹۲ ق با عنوان «لِأبی علی سینا» به این صورت آمده که ظاهراً قدیمی‌ترین مأخذی باشد که این رباعی را به نام ابن سینا ثبت کرده است: ۲

کفر چو منی گزاف و آسان نبوَد / محکم‌تر از ایمان من ایمان نبوَد

در دهر چو من یکی و آن هم کافر / پس در همه دهر یک مسلمان نبوَد (گ ۶۰b)

جُنگ سیّد الهی، نسخه‌ی مورّخ سده‌ی دهم:

اشعاری از ابن سینا در این جُنگ دیده می‌شود که برخی از آن‌ها نویافته است:

-در راه خدا دوست‌ترت چیست؟ فدا کن / آخر به همه عمر یکی دوست به دست آر
مستی مکن از باده‌ی غفلت که نیرزد / صد حالت مستی به پریشانی هُشیار (گ ۲۴)

-ای داده دل به دنیا در پیش و پس نگاه کن / بندیش تا چه کردی بنگر که تا کجایی
زین اژدهای پیشه [؟] نتواندت رهاندن / ای بر خطا و زلت، جز رحمت خدایی
جز خواب و خور نبینم کارت مگر … [؟] / بر سیرت ستوران گر مردمی چرایی (گ ۲۴)

-دعوت عقل آشکارا کن که عمری بعد از این / در دهانِ ماهیِ تقدیر چون ذوالنّون شود
عیش عقل آن‌گاه خوش‌تر در صفای وقت دل / کانتهای دورِ جان با ابتدا مقرون شود
بگذر از بند مزاج و دور باش از بند حس / هرکه با دونان نشیند همچو ایشان دون شود
از نشاط و خرّمی بر آسمان گردن فراز / کین سرِ ترکیب روزی در زمین مدفون شود
چون بوَد کامل کسی در عالمِ کَون و فساد / کو نداند چون درآمد یا نداند چون شود (گ ۲۳، بیت ۲ و ۴)

ناگفته نماند که سروده‌ی بالا در مجموعه‌ی اشعار و مراسلات، گ ۲۰۴؛ جُنگ ۹۰۰ مجلس، ص ۴۸۹ نیز به نام ابن سینا آمده است.

بیت سوم و پنجم شعر فوق در مقاله‌ی استاد نفیسی (۱۳۱۶: ۱۲۰۶) به نقل از سفینه‌ای از قرن دهم (متعلق به استاد عباس اقبال) و تذکره‌ی محمد صادق مشهور به ناظم تبریزی نقل شده است. ضبط دو منبع استاد نفیسی چنین است:

بگذر از بند مجاز و دور گرد از دام حس / هر که با دونان نشیند همّت او دون شود

چون بوَد کامل کسی در خطّه‌ی کَون و فساد / کو نداند چون درآمد یا از آنجا چون شود.

منابع

الف. چاپی:

- انوری، محمّد بن محمد، ۱۳۷۶، دیوان، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، چاپ اوّل، جلد دوم، تهران: علمی و فرهنگی.

- تاج‌الدّین احمد وزیر، ۱۳۸۱، بیاض. تصحیح علی زمانی علویجه. ۲ ج. قم: مجمع ذخایر اسلامی.

- حارثی، حسین بن محمد، ۱۴۱۸، طَرائِفُ الطُّرَف، تحقیق: هلال ناجی، الطَّبعه‌ی الأولی، بیروت: عالم الکتاب.

- شروانی، جمال‌خلیل، ۱۳۶۶، نزهه‌ی المجالس. تصحیح و مقدمه و شرح حال گویندگان و فهرست‌ها از محمّدامین ریاحی. چاپ اول، تهران: زوّار.

- خوارزمی، قاسم بن حسین، ۱۳۸۲، بدائع المُلَح، ترجمه موفّق بن ظاهر خوارزمی، تصحیح مصطفی اولیایی، چاپ اول، تهران: میراث مکتوب.

- خوانساری، محمد، ۱۳۸۴، دانشنامه‌یزبان و ادب فارسی (مدخل ابوعلی سینا)، به سرپرستی اسماعیل سعادت، جلد اوّل. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

- صفا، ذبیح‌الله، ۱۳۷۸، تاریخ ادبیّات در ایران، مجلّد سوم، چاپ هشتم، تهران: فردوس.

- مُدَبِّری، محمود، ۱۳۷۰، شاعران بی‌دیوان، چاپ اوّل، تهران: پانوس.

- میرافضلی، سیّدعلی، ۱۳۸۲، رباعیات خیام در منابع کهن، چاپ اوّل، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- نفیسی، سعید، ۱۳۱۶، «آثار فارسی ابن سینا»، مجله‌ی مهر، سال چهارم، شماره‌ی ۴۸، اریبهشت‌ماه، صص ۱۲۱۱-۱۱۹۹.

-، ۱۳۳۵، «اشعار فارسی خواجه [نصیر]»، مجلّه دانشکده ادبیّات و علوم انسانی، تیرماه، شماره‌ی بیست و نهم، صص ۸۱-۷۳.

-هروی، سیف بن محمد، ۱۳۶۲ ق، تاریخ‌نامه‌ی هرات، به تصحیح محمد زُبیر الصدیقی، مطبعه‌ی بپست مشن کلکته.

ب. خطّی:

- اَهری، عبدالقادر، الأقطاب القطبیّه‌ی (البلغه‌ی فی الحکمه‌ی)، دستنویس شماره‌ی ۷۷۷ کتابخانه‌ی مجلس، مورَّخ ۶۶۶ ق.

- جنگ اسکندر میرزا، دستنویس شماره Add-۲۷۲۶۱ موزه بریتانیا، به خط محمد حلوایی و ناصر الکاتب، مورخ ۸۱۴- ۸۱۳ ق، فیلم شماره ۲۴ کتابخانه دانشگاه تهران.

- جُنگ سیّد الهی، دستنویس شماره‌ی ۱۴۴۳۲ کتابخانه‌ی مجلس. کتابت در قرن دهم.

- جُنگ گنج‌بخش، دستنویس شماره‌ی ۱۴۴۵۶، کتابخانه‌ی گنج‌بخش پاکستان، سده‌ی هفتم، ۱۰۰ برگ.

- جنگ مهدوی، (مورَّخ ۷۵۳ قمری به بعد)، ۱۳۸۱، چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه دکتر اصغر مهدوی، تهیه فهرست‌ها از مهدی قمی نژاد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

- جنگ ۹۰۰، کتابخانه‌ی مجلس، کتابت در پایان قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم.

- جنگ یحیی توفیق، مورَّخ ۷۴۵ ق، دستنویس شماره ۱۷۴۱ کتابخانه‌ی بزرگ سلیمانیه، استانبول.

- رسایل عربی، دستنویس شماره ۱۳۳ شرقی گولیوس کتابخانه لیدن، به خط ابن غلام قونوی در ۶۹۲ ق، فیلمش ۹۵۸ و عکس شماره‌ی ۲۵۸۳ دانشگاه تهران.

- کاشی، عبدالعزیز، روضه‌ی الناظر و نزهه‌ی الخاطر، دستنویس شماره‌ی ۷۶۶ کتابخانه‌ی دانشگاه استانبول، سده‌یهشتم ق، ۳۰۴ برگ، شماره‌ی ۲۴۷ کتابخانه‌ی دانشگاه تهران.

- مجموعه، دستنویس شماره‌ی ۸۰۷۵۸، مورَّخ ۹۵۷، کتابخانه‌ی مجلس.

- مجموعه‌ی اشعار و مراسلات، دستنویس شماره ۴۸۷ کتابخانه لالا اسماعیل، مورَّخ ۷۴۲-۷۴۱ ق، ۲۸۳ برگ، فیلم شماره‌ی ۵۷۳ کتابخانه‌ی دانشگاه تهران.

- مجموعه‌ی شماره‌ی ۳۴۲۳ کتابخانه‌ی ملّی پاریس، مورَّخ قرن نهم، ۸۴۸ برگ.

- نظامی، محمّدحسن، تاج المَآثِر، شماره‌ی ۱۴۰۲ کتابخانه‌ی فیض‌الله افندی ترکیه، مورّخ ۶۹۴، میکروفیلم شماره‌ی ۱۶۹ در کتابخانه‌ی دانشگاه تهران.

پی نوشتها:

* پس از چاپ مقاله‌ی «اشعار نویافته‌ی ابن سینا»، جناب آقای پژمان فیروزبخش در وبلاگ «حاصل اوقات» در یادداشتی با عنوان «درباره‌ی اشعار فارسی ابن‌سینا»، به تاریخ ۱۰/‏۰۸/‏۹۳‬ چنین نوشت: «امروز تصادفاً در مجموعه‌ی خطی سفینه‌ی تبریز (کتابت میان سالهای ۷۲۱- ۷۲۳ ق) به این عبارت برخوردم. لابد برای دوستداران و گردآورندگان اشعار فارسی منسوب به ابن‌سینا جالب خواهد بود: «در تاریخ‌ها مذکورست کی شیخ رئیس ابوعلی سینا در مدت عمر خود هیچ شعر پارسی نگفته است جز این کی موت نزدیک شد، به وفات اولین بیت پارسی بگفت و بخواند: تن ازرق گشت چون سیما / دریغا بوعلی سینا» (برگ ۲۵۸ پ ورق‌شمار قدیم / ۲۶۵ ورق‌شمار مدادی). (یاری گُل‌درّه)

۱. ذکر این نکته خالی از فائده‌ای نیست که این قصیده‌ی مشهور ابن سینا در در نسخه‌ی مورَّخ ۶۹۴ کتاب تاج المآثر نظامی ورق ۵ آمده است که حتماً می‌بایست در تصحیح قصیده‌ی مذکور از آن استفاده گرفت.

۲. به برکت کتاب مُمَتِّع رباعیات خیام در منابع کهن از فاضل ارجمند جناب اقای میرافضلی از وجود این رباعی در آن مجموعه‌ی رسائل آگهی یافتم، همچنین از مؤلّف بزرگوار کتاب سپاسگزاری می‌کنم که رباعی مذکور و شماره‌ی برگ آن را برای نگارنده فرستادند.